Arkeolojik Kazılar
Derekutuğun Tarihöncesi Bakır İşletmeleri ve Erikli Mevkii Madenci Yerleşim Alanı Kazıları
Çorum İli, Bayat ilçesi, Derekutuğun Köyü'nün doğusunda yer alan Mazıönü Mevkii'nin güney batıya bakan yamaçlarında, 2007 yılında eski maden işletme alanları izlerine rastlanılması üzerine, 2009 yılından itibaren Çorum Müze Müdürlüğü başkalığında ve Alman Madencilik Müzesi (DBM: Deutsches Bergbau-Museum) uzmanlarından Prof. Dr. Ünsal YALÇIN'ın bilimsel sorumluluğunda kazılara başlanmıştır. Halen devam etmekte olan kazılara Almanya, Fransa, İtalya, Rusya ve ülkemizin çeşitli üniversitelerinden çok sayıda uzman ve öğrenci katılmaktadır.
Miyosen Dönemi konglomeralarının oluşturduğu Mazıönü Mevkii yamaçlarında yapılan çalışmalarda, birçoğu doğu-batı istikametinde uzanan ve çoğunluğu Erken Tunç Çağı l-ll dönemlerinde kullanılmış olan, maden işletmelerine rastlanılmıştır (Resim 1).
Burada günümüzden 5 Binyıl önce taş, boynuz ve ahşap aletlerle galeriler açılarak nabit bakır alındığı anlaşılmaktadır. Sayıları binleri bulan çıralar galerileri aydınlatmak amacıyla kullanılmaktaydı. Zamanla erozyon ve sel sularının getirdiği sedimanlarla dolan galerilerde yapılan kazı çalışmalarında ele geçen taş ve ahşap aletler, çıralar ve benzeri buluntular o dönem madencilerinin çalışma yöntemleri hakkında önemli ipuçları vermektedir (Resim 2).
Kazı çalışmalarının yanı sıra Almanya'da yapılan maden analizleri Derekutuğun bakırının yüksek kalitede olduğunu göstermektedir. % 99'un üstünde bakır içeren maden ayrıca eser miktarda gümüş ve altın da içermektedir. Derekutuğun maden işletmelerinden elde edilen bakırın izabe yoluyla dahi elde edilemeyecek saflık oranına (% 99) sahip olması söz konusu işletmelerin önemini ortaya koymaktadır. Her dönemde yüksek kalitede olan Derekutuğun bakırı olasılıkla Tarihöncesi dönemlerden bu yana metal işleyen gelişmiş toplumların ilk seçeneği olmuştur. Bu kapsamda çalışmalar devam etmekte, Derekutuğun bakırının nerelerde kullanıldığı araştırılmaktadır.
İşletmelerin 300 m güneydoğusunda yer alan Erikli Mevkii'inde yer alan Madenci Yerleşmesi'nde de kazılara başlanmıştır (Resim 3). Yüzeyde bulunan çok sayıda çanak çömlek parçası ve tarla sahiplerinin alandan toplayıp öbekler haline getirdikleri taş yığınları arasında bulunan çok sayıda madenci taşları, Derekutuğun Tarihöncesi maden galerilerinin yakınındaki yerleşimin ve madenci aktivitelerinin izleri gibidir. Söz konusu alanda 2015 yılında başlayan kazılarda Roma, Hellenistik Dönem, Orta-Geç Demir Çağları, Orta Tunç ve Erken Tunç Çağı'na ait seramik parçalarına ve bazı küçük buluntulara rastlanılmıştır.
Erikli Mevkii'nin ortalarına yakın bir konumda bulunan Erkli I açmasında yapılan kazılarda (Resim 4), en üstten başlayarak Roma Dönemi, Hellenistik Dönem ve Orta-Geç Demir Çağları'na ait iskân izleriyle karşılaşılmıştır. Söz konusu alanda özellikle Geç Demir Çağı'na ait yapıların duvarlarının iyi korunduğu ve bazı duvarların 1-1,5 m. yüksekliğe sahip olduğu görülmüştür. Bununla birlikte, sözü edilen duvarların eğim yönünde ve erozyonun etkisiyle yer yer deforme oldukları tespit edilmiştir (Resim 5). Çalışmaların devam ettiği alanda Geç Demir Çağı'na ait, birbiri ile bağlantılı kompleks büyük yapıların bulunduğu görülmektedir.
2016 yılında çalışılan bir diğer alan Erikli III açmasıdır. Bu alanda yapılan çalışmalarda üst yapı katlarında, Roma Dönemi'ne ait büyük mekânları bulunan yapılarla karşılaşılmıştır. Erikli Mevkii’nin topografik açıdan güney sınırına yakın olan bu alanda Roma Dönemi kalıntılarının altında, çöplük, fırın ve işlik alanları tespit edilmiştir. Çöplük alanlarından ve işlik yerlerinden elde edilen çok sayıda maden cürufu, üfleçler ve pota parçaları bu alanın madenci aktivitelerinin gerçekleştirildiği bir yer olarak kullanıldığına işaret etmektedir. Yanı sıra bu alanda elde edilen küçük buluntular Derekutuğun'un Asur'lu tüccarların uğrak yeri olduğunu kanıtlamaktadır. Günümüzden 4 Bin yıl öncelerine tarihlenen kalıntılarda terazi ağırlıkları günümüze ulaşan önemli buluntular arasındadır.
2016 sezonunda kazı çalışmaları yine Erikli Mevkii'nde Madenci Yerleşmesi'nde devam etmektedir. Yerleşimin Erken Tunç Çağları'ndan başlayarak sırasıyla Erken Tunç Çağı ll-lll, Orta Tunç Çağı, Demir Çağları, Hellenistik ve Roma Dönemleri'nde iskan edildiği anlaşılmaktadır. Çalışmalar devam etmekte olup, adı geçen dönemlerde madencilerin çıkardıkları bakırı nasıl işledikleri, nerelere gönderdikleri, kimlerle ticaret yaptıkları arkeolojiyi ilgilendiren önemli konuların başında gelmektedir. Yanı sıra madencilerin nasıl yaşadıkları, sağlık durumları, neyle beslendikleri ve nasıl organize oldukları da araştırma konularını oluşturmaktadır.
2009 yılında başlayan kazılarda elde edilen sonuçlar, kısa sürede değerlendirilmekte ve bu sonuçları içeren çok sayıda makale yayınlanmaktadır. 2009-2011 yılı sonuçlarını içeren ilk kapsamlı kitap 2016 yılında yayınlanmıştır. Çorum Müzesi Müdürü Dr. Önder ipek ve diğer çalışanları ile birlikte Prof. Dr. Ünsal Yalçın ve ekibi tarafından özverili bir şekilde sürdürülen Derekutuğun-Mazıönü Mevkii Tarihöncesi Bakır İşletmeleri ve Erikli Mevkii kazıları Anadolu Arkeolojisi'ne ve madencilik tarihine önemli katkılar yapmaya devam etmektedir.
